Qirg‘izistonning sobiq bosh vaziri Jo‘omart Otorboyev suv resurslarini qayta taqsimlash nima uchun Yevroosiyodagi hamkorlikning asosiga aylanishi mumkinligi haqida fikr bildirdi.

Iqlim o‘zgarishi Markaziy Osiyo daryolarini to‘ydiradigan muzliklarning erishini tezlashtirmoqda va suv xavfsizligini mintaqaning barqaror rivojlanishidagi muhim omillardan biriga aylantirmoqda. Shu sababli SSSR davrida paydo bo‘lgan g‘oya – Sibir chuchuk suvlarining bir qismini Yevroosiyoning janubiy hududlariga yo‘naltirish fikri tobora ko‘proq e’tibor qozonmoqda.

O‘n yillar davomida bunday loyihalar XX asrning ulkan muhandislik fikrlashining merosi sifatida qaralgan. Biroq bugun vaziyat o‘zgardi. Markaziy Osiyo suv, energetika va oziq-ovqat xavfsizligi masalalari tobora chambarchas bog‘lanib borayotgan davrga kirmoqda. Rossiya esa, aksincha, shimoliy havzalarda suv resurslarining ortib borayotgan ortiqchaligi bilan to‘qnashmoqda. Bu jarayonlar manfaatlar to‘qnashuvini emas, balki o‘zaro manfaatli hamkorlik uchun potensial asos yaratmoqda.

Jo‘omart Otorboyev

Iqlim o‘zgarishi, aholi sonining o‘sishi, iqtisodiy o‘zgarishlar va texnologik taraqqiyot uyg‘unligi mintaqalararo suv loyihalari mavzusini amaliy maydonga qaytarmoqda. Rossiya ilmiy institutlari allaqachon Ob daryosi yillik oqimining 1-2 foizini Markaziy Osiyoga yo‘naltirish imkoniyatini ko‘rib chiqmoqda. Bu hajm Rossiya uchun ekologik xavfsiz, shu bilan birga mintaqa mamlakatlari uchun ahamiyatli bo‘lardi.

Gap ulkan Sibir suv resursining nisbatan kichik ulushi haqida ketmoqda. Sibir daryolari har yili Shimoliy Muz okeaniga 3000 kub kilometrga yaqin chuchuk suv olib boradi. 20-70 kub kilometr suvni qayta yo‘naltirish Rossiyaning suv balansini deyarli o‘zgartirmagan bo‘lardi, ammo Qozog‘iston, O‘zbekiston va ularning qo‘shnilari uchun bu juda katta yordam bo‘lishi mumkin edi.

Muvozanatlashtirish vositasi

Ilmiy nuqtai nazardan, loyihaning mantiqi tushunarli. Iqlim o‘zgarishi Sibir daryolari oqimining ko‘payishiga olib keladi, bu esa Arktika muzlarining erishi, qirg‘oqlarning yemirilishi va abadiy muzliklarning buzilishi jarayonlarini kuchaytiradi. Shu bilan birga, Yevroosiyoning janubiy mintaqalari suv resurslarining mavsumiy va yillararo o‘zgaruvchanligini tobora ko‘proq his etmoqda. Shu ma’noda, suvni qayta taqsimlashni olib qo‘yish sifatida emas, balki muvozanatlashtirish vositasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.

Markaziy Osiyo, o‘z navbatida, yangi iqlim sharoitlariga keng ko‘lamli moslashish arafasida turibdi. Daryo oqimining katta qismini tashkil etuvchi Pomir va Tyan-Shan muzliklari vaqt o‘tishi bilan qisqaradi. Bu muqarrar inqirozni anglatmaydi, lekin o‘n yillar oldinga mo‘ljallangan oldindan choralar ko‘rish zarurligini ta’kidlaydi.

O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar uchun suv iqtisodiy o‘sishning asosiy resursi bo‘lib qolmoqda – ayniqsa qishloq xo‘jaligi, energetika va shahar infratuzilmasida. Aholi sonining o‘sishi va sanoatlashtirish talabni kuchaytiradi, ammo shu bilan birga suv resurslarini boshqarishni takomillashtirish, suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish va barqaror ta’minotning yangi manbalarini izlashni rag‘batlantiradi. Shu nuqtai nazardan, yirik infratuzilma loyihasi allaqachon amalga oshirilayotgan islohotlarga muqobil emas, balki qo‘shimcha bo‘lishi mumkin.

Amaliyot ko‘rsatadi va isbotlaydi

Yana shunisi muhimki, bugungi kundagi texnologik baza sobiq sovet davrining oxiridagidan tubdan farq qiladi. Zamonaviy loyihalar suv yo‘qotishi kam va atrof-muhitga sezilarli darajada kam ta’sir ko‘rsatadigan kompozit materiallardan tayyorlangan yuqori bosimli yopiq quvur tizimlaridan foydalanishni nazarda tutadi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, yo‘qotishlar 3 foizgacha kamayishi mumkin, bu esa bunday tizimlarni ancha samarali va ekologik barqaror qiladi.

Birinchi bosqichda uzunligi taxminan 2100 kilometr bo‘lgan quvurlar tarmog‘i yiliga 5,5 milliard kub metrgacha suv yetkazib berishni ta’minlashi mumkin. Kelajakda suv hajmi 15-20 milliard kub metrgacha oshirilishi mumkin. Bu hali ham Ob daryosi oqimining kichik qismini tashkil etsa-da, Markaziy Osiyoning suv muvozanatini sezilarli darajada mustahkamlashga qodir.

Jahon tajribasi bunday yechimlarni amalga oshirish mumkinligini tasdiqlaydi. Yirik suv magistrallari turli xil iqlim va geografik sharoitlarda – Shimoliy Afrika cho‘llaridan tortib, Shimoliy Amerika va Yaqin Sharqning tog‘li hududlarigacha muvaffaqiyatli faoliyat yuritmoqda. Ushbu loyihalar shuni ko‘rsatadiki, suv oqilona boshqarilganda, u ziddiyat manbai emas, balki barqarorlik omiliga aylanishi mumkin.

Bu qanchaga tushadi?

Shubhasiz, sarmoyalar katta bo‘ladi. Kapital xarajatlar taxminan 100 milliard dollarga yetadi va foydalanish xarajatlari asosan nasos stansiyalarini energiya bilan ta’minlash bilan bog‘liq. Biroq, strategik nuqtai nazardan bunday sarmoyalarni o‘n millionlab odamlarga xizmat ko‘rsatish va iqtisodiy makonning yangi sifatini shakllantirishga mo‘ljallangan boshqa infratuzilma megaloyihalari bilan taqqoslash mumkin.
Loyihaning iqtisodiy samaradorligi energetika infratuzilmasini, jumladan, zamonaviy asosiy elektr ishlab chiqarish manbalarini rivojlantirish orqali oshirilishi mumkin. Bu suv va energetika sohalari o‘rtasidagi hamkorlik uchun imkoniyatlar yaratadi. Bu ayniqsa turli relyefli va elektr energiyasiga talabi ortib borayotgan mintaqa uchun muhimdir.
Asosiy muammo texnologiya yoki moliya sohasida emas, balki siyosat va muvofiqlashtirish sohasidadir. Bunday ko‘lamdagi loyiha ishonch, uzoq muddatli kelishuvlar, shaffof ekologik me’yorlar va birgalikdagi boshqaruvni talab etadi. Bu Rossiya uchun barqaror gidrologik hamkorlikka tayyorgarlikni, Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun esa yagona mintaqaviy kuch sifatida maydonga chiqish imkoniyatini anglatadi.

Agar muvaffaqiyatli bo‘lsa, bunday loyiha resurslar uchun nizolarga emas, balki ularni birgalikda boshqarishga asoslangan yangi Yevroosiyo integratsiyasining ramziga aylanishi mumkin. Bunday vaziyatda suv xavf omilidan hamkorlik, barqaror taraqqiyot va uzoq muddatli barqarorlik asosiga aylanadi.
Bugungi kunda masala bunday yechimning texnik jihatdan imkoniyati borligida emas. Asosiy masala shundaki – mintaqa mamlakatlari paydo bo‘layotgan imkoniyatlardan foydalanib, umumiy muammoni kelajakning qo‘shma strategik loyihasiga aylantira oladimi?